Maria João Pires – Discovering sound
Maria João Pires (Portugal, 1944) is zonder twijfel één van de grootste pianisten van onze tijd. Haar klank is volgens kenners te herkennen uit duizenden. Naast een succesvolle carrière als solist speelt zij over de gehele wereld met de belangrijkste orkesten, waaronder het Berliner Philharmoniker, het Boston Symphony Orchestra en het Koninklijk Concertgebouworkest. Filmmaker Roel van Dalen raakte in 1995 met Pires bevriend en regisseerde – met IdtV Arts & Documentaries en de Japanse omroep NHK als producenten – twee eerdere documentaires over de pianiste. Met ‘Maria João Pires – Discovering Sound’ maakt hij nu de trilogie vol. Het is een film over het huis c.q. kunstcentrum Belgais van deze beroemde Portugese pianiste.
In mei 2004 werd de film uitgezonden op de Japanse televisie. In Nederland werd in januari 2005 een verkorte versie van de film onder de titel ‘Maria João Pires – De Weg naar Huis’ door de NPS uitgezonden.
Deze film ontving in 2005 een ‘Bijzondere Vermelding’ tijdens het 42e International Television Festival Golden Prague in de categorie ‘Documentaire’
Roel van Dalen: “In Seoul, Zuid-Korea, ergens in 1996, ontmoet ik de bekende Portugese pianiste Maria João Pires voor het eerst. In de solistenkamer van de grootste concertzaal van het land zit zij achter een grote piano wat te pingelen en ik ben doende met de vervaardiging van een documentaire-serie over het Koninklijk Concertgebouworkest, het orkest waar Pires mee zal optreden tijdens een tournee door Zuid-Korea, China en Japan. Op de avond van het eerste concert van de toernee sluipen mijn cameraploeg en ik op kousenvoeten de solistenkamer binnen. We moeten een paar shots van haar maken, maar willen haar vooral niet storen, zo vlak voor het concert. We zetten onze camera muisstil neer, zonder een woord te spreken, maarrr… het mag niet baten. Ze stopt abrupt met spelen en draait zich met een ruk om. ‘Shit’, flitst het door me heen. ‘Tóch nog teveel lawaai gemaakt!’ Ik kijk haar met een pijnlijke blik aan, maar staar in een vriendelijk glimlachend gezicht. Ze is oprecht benieuwd waar we mee bezig zijn en er ontstaat al snel een geanimeerd gesprek, terwijl ze nonchalant met haar rechter elleboog op de piano leunt. Ze vertelt honderduit over haar ervaringen met het Concertgebouworkest en de diverse dirigenten, terwijl de minuten wegtikken. Over minder dan een kwartier zal het concert beginnen.
‘Moeten we je niet alleen laten, zodat je je kunt concentreren?’, vraag ik nog bezorgd, maar ze wuift mijn bezorgdheid resoluut weg.
‘Niet nodig’, zegt ze op luchtige, relativerende toon. Ze maakt de indruk noch zichzelf, noch het concert al te serieus te nemen en dat is prettig. Dat kom je in de muziekwereld, vol met opgeblazen ego’s, immers niet al te vaak tegen.
Even later sla ik haar kleine gestalte van een afstand gade als ze het podium oploopt. Ze gaat gracieus achter de piano zitten, richt haar blik op dirigent Riccardo Chailly en knikt hem nauwelijks merkbaar toe. Dan zet het orkest in, één van Mozart’s laatste pianoconcerten, waarin de componist inmiddels alles durft en iedere conventie van zijn tijd aan zijn laars lapt. Pires kijkt schuin naar boven, wachtend tot ze moet invallen. Na enkele minuten sluit ze langzaam haar ogen en begint te spelen, haar lichaam nauwelijks bewegend, zonder flauwekul. Het is prachtig en we vergeten te filmen.
De volgende ochtend vertrekken we naar China. De orkestleden lopen het hotel uit en stappen in de gereedstaande bussen. Iets verderop staat een blinkende, zwarte limousine, waarin Riccardo Chailly zit te wachten. Volgens het draaiboek moet Maria João Pires met hem meerijden naar het vliegveld. Maar als Pires naar buiten loopt, kijkt ze met opgetrokken wenkbrauwen naar de sjieke auto en vervolgens naar de bussen. Zonder een moment van aarzeling stapt ze in de dichtstbijzijnde bus en neemt plaats tussen de besmuikt lachende orkestleden. Dit kennen ze inmiddels wel van haar. De anti-diva ten voeten uit…
In Shanghai en later in Tokyo dineer ik met haar en sinds die tournee hebben wij contact onderhouden. In 2001 filmde ik voor de AVRO-televisie een piano-workshop, die Maria João in haar huis gaf aan vijf jonge, talentvolle pianisten. Deze film, Een Hartstochtelijke les, won in 2002 tijdens het IMZ-festival in Wenen zowel de Vienna TV Award voor ‘Best Film’ als ook de prijs voor ‘Best Camera’.
Tijdens het draaien van Een hartstochtelijke les en tijdens de privé-bezoeken die er op volgden, raakte ik meer en meer geïntrigeerd door haar visie op de beleving van kunst en hoe kunst geïntegreerd zou moeten worden in het dagelijkse leven. Naarmate de jaren verstreken ontwikkelde zij de stellige overtuiging dat oplossingen voor problemen waarmee je in je leven (én in je ‘kunstenaarsleven’) wordt geconfronteerd van binnenuit moeten komen, niet van buitenaf. Wanneer je kinderen (teveel) speelgoed geeft, dan geef je hen slechts het resultaat van iemand anders’ creativiteit. MJP realiseerde zich dat zóveel dingen in het leven er al zijn, klaar om geconsumeerd of gebruikt te worden. Als je zin hebt in melk, dan ga je naar de kruidenier en je koopt een pak melk, als je met muziek in aanraking wilt komen, loop je een platenwinkel binnen om een CD te kopen, etc. etc.
Maria João Pires: “If everything’s available, ready to consume, there is not enough space for real creativity, and less opportunity for personal growth. I believe that, eventually, this brings about pain and frustration. Nothing will make you happy unless you find it within yourself. This leads to the essence of Belgais. Students are encouraged to create themselves. In Belgais, you work with a minimum of material. When you’re offered more than you need, you will soon feel miserable, and your creativity will be hampered. An artist who is truly looking for the soul, without distraction, has to make an effort. Therefore at Belgais we decided that nothing should be fixed, nothing ready-made, nothing to consume instantly. I want to break the processes. Why not start with nothing? So the only thing on offer is opportunity.”
Roel van Dalen: “Toen ik Belgais vaker had bezocht, zag ik langzaam maar zeker een veel grotere film opdoemen, waarvan een pianoworkshop slechts een onderdeel zou uitmaken. Het zou een film zijn die draaide om haar levensfilosofie, die sterk is verweven met haar visie op muziek en de wereld om haar heen. Uiteindelijk leiden dan alle sporen naar het huis waar zij woont, naar het culturele centrum dat er is gevestigd: de realisering van een lang gekoesterde droom.
Op haar 25e droomde zij voor het eerst over een leefwereld waar alles anders zou zijn. De film ‘Discovering sound’ gaat dan ook over de realisering van die droom van Maria João Pires. Het is een intiem portret van haar huis én van het culturele centrum Belgais, dat er is gehuisvest. Een portret van een besloten en afgezonderde leefwereld, waar Pires, samen met anderen, volgens haar eigen artistieke principes kan leven en werken. De magie van het creatieve proces moest centraal staan in deze film.
De prachtige boerderij Belgais bevindt zich dichtbij de Portugees-Spaanse grens, in een wild gebied van natuurlijke en ongerepte schoonheid. Na lang in Lissabon te hebben gewoond, verlangde Maria João Pires naar een plek waar ze zich kon terugtrekken, waar ze aan niemands verwachtingen hoefde te voldoen. Een plek die niets met haar leven als beroemde pianiste te maken had en verweg van de officiële en elitaire muziekbusiness.
Na omzwervingen trok ze ruim twintig jaar geleden iets voorbij de stad Castelo Branco de wildernis in, over onverharde zandpaden, richting Spanje. Ze stopte bij een rivier, keek rond en luisterde. Het was er stiller dan stil en ze wist dat het hier moest zijn. Voor een habbekrats kocht ze een groot aantal hectares land en een ruïne en begon te bouwen aan een prachtige quinta. In die tijd woonde ze zo’n anderhalf jaar in een oude caravan, die in de buurt van de bouwplek was neergezet. Op gezette tijden verliet ze haar caravan om ergens in de wereld, in één van de grote, prestigieuze muziekbolwerken, op te treden en geld te verdienen om verder te kunnen bouwen. Maar na afloop van de concerten ging ze snel weer terug naar de stilte, naar haar paradijs in wording.
Zoveel jaren later is de boerderij af, en met haar witte en roodbruine gebouwen zindert Granja de Belgais in de warme Portugese lucht. Het is hier gemakkelijk om de wereld even te vergeten en dat is ook precies wat Pires voor ogen heeft gehad. Voor haar is de boerderij niet alleen haar huis, maar tegelijkertijd een creatieve plek waar artiesten vanuit de hele wereld kunnen komen en vrij zijn om met allerlei kunstvormen, in het bijzonder muziek, te experimenteren en cursussen te volgen. Het is een plek waar ideeën worden geboren. Vreemd genoeg voel je op de boerderij continu Maria João Pires’ aanwezigheid, ook al is ze er zelf niet. Zij ís Belgais en omgekeerd geldt dat eigenlijk ook. Ze zegt:
“Belgais is zonder twijfel de basis van mijn drukke bestaan, de belangrijkste plek in mijn leven. Het is een project en tegelijkertijd een proces, en alles is er continu in beweging. Vaak heb ik eigenlijk geen idee wat ik er precies doe, maar ik weet zeker dat de boerderij voor mij ongelofelijk belangrijk en betekenisvol is”.
Haar huis is dus een project geworden, en wel een cultureel centrum. In de loop der jaren heeft haar sceptische houding tegenover het concept van kunst, gebaseerd op competitie, ambitie en promotie, gepaard gaand met uiterlijk vertoon en egocentrisme, er toe geleid een wereld te creëren waar ruimte is voor de ontwikkeling van haar eigen ideeën. Want kunst maakt deel uit van haar dagelijkse leven, dat zich het liefst zo ver mogelijk van de internationale, professionele muziekwereld afspeelt. Een leefomgeving waar ze gelijkgestemde zielen graag ontvangt, mensen die op zoek zijn.
Enkele jaren geleden, toen we elkaar weer eens zagen in het Amerikaanse Carmel on the Beach, waar ze een concert gaf in het huis van de landschapsfotograaf Ansel Adams, spraken we over een filmproject waarbij haar huis centraal zou moeten staan. Die documentaire-film is er dus gekomen: een portret van haar huis en daarmee natuurlijk ook een portret van de pianiste zelf. Waarom die film moest worden gemaakt? Domweg omdat het nodig was om te laten zien dat er nog een andere, onbekendere manier is om te leven met kunst. Pires zegt: “In de huidige tijd is men veel minder geneigd tot introspectie dan vroeger, toen ik zelf nog jong was. Dat komt voornamelijk omdat het competitie-element onder artiesten inmiddels gemeengoed is geworden. In mijn perceptie is competitie echter dodelijk! Het feit dat artiesten prijzen kunnen winnen en denken dat het noodzakelijk is om de concurrentie aan te gaan met collega’s, elimineert de mogelijkheid om de blik naar binnen te richten. Je kijkt niet meer naar jezelf, omdat je naar de ander kijkt. ‘Is hij beter dan ik?’ En: ‘hoe zorg ik er voor dat ik weer beter word dan hij?’. Ik vind het vreselijk om te generaliseren, maar ik denk dat de jonge generatie ver verwijderd is van een elementaire waarheid, die hen dichter bij henzelf kan brengen”.
Alle activiteiten in Belgais zijn eigenlijk gebaseerd op deze ‘zoektocht’. Maar wát er dan precies moet worden gevonden, is voor de zoekers vaak onduidelijk. Pires: “Als jonge mensen hier arriveren, hebben ze vaak geen idee waar ze naar op zoek zijn. Ze denken echter dat ze het wél weten! Ze willen beter leren spelen, een succesvolle carrière, een berg geld, meer concerten en bovenal beroemd worden. Ondertussen hebben ze nog nooit de ongelofelijke energie ervaren die vrijkomt als je hebt geleerd om altijd en in alle situaties gewoon jezelf te zijn en niets hoeft op te houden voor de buitenwereld! Met die energie kun je de hele wereld aan, de hele wereld! Je hoeft dan niets meer geforceerd na te jagen en al snel zul je merken dat alles als vanzelf binnen je bereik komt”.
Maria João Pires: “Als wij vragen stellen over ’t mysterie van de menselijke creativiteit, dan hebben we ’t over de grondslag van de kunst: het Augenblick. Het Augenblick is het moment van de oogopslag. Het mysterie van het ervaren van je lichaam in het universum. Het is het moment van de voorstelling, het moment waarop je echt ziet, het moment van de waarheid.
Maar vooral is het Augenblick de aankondiging van het onmogelijke. Kunstenaars hebben iets kinderlijks, misschien omdat ze de naïviteit van de eerste vragen en van de eerste blik hebben behouden.
Waarom is de hemel ’s nachts donker? Waarom schittert het licht? Wat houdt de maan en de sterren op hun plaats? Waar is oktober heengegaan? Waar kom ik vandaan? Waar begint het begin?”
- Colofon: